Darko Marinković

Analiza toka uspostavljanja stranačkog i sindikalnog pluralizma, kao i međusobnih odnosa sindikata i političkih stranaka u zemljama tranzicije ukazuje na neke zajedničke imenitelje ovog procesa. Pre svega, sve zemlje tranzicije su, kao i u drugim oblastima i aspektima političkih, ekonomskih i socijalnih reformi i na ovom planu, u većoj ili manjoj meri kopirale iskustva i praksu odnosa sindikata i političkih stranaka razvijenih zemalja. Međutim, upravo složenost i izuzetna osetljivost ovog procesa je veoma jasno, u mnogim tačkama na pojavnoj ravni, potvrdila i upozorila da se istorija ne ponavlja, odnosno da kopiranje tako složenih i konfliktnih društvenih procesa i odnosa, kao što su odnosi sindikata i političkih stranaka nije moguće, jer realni sadržaj i dometi ovih procesa zavise od stvarnih reformskih kapaciteta i realne društvene moći sindikata i političkih stranaka. To proističe iz nespornog is­kustva danas razvijenih demokratskih zemalja, prema kome su političke stranke i sindikati, ključni pokretači političkog života društva. To znači, što je potvrdilo iskustvo neuspešnih zemalja tranzicije, da su sindikati i političke stranke koje nisu imale potrebnu društvenu moć, umesto da budu motorna snaga promena i sami postali zarobljenici ograničavajućeg, nedemokratskog društvenog okruženja.

Bilo je očekivano i logično da će posle 5. oktobra 2000. društvena kretanja krenuti drugačijim, povoljnijim, pozitivnijim tokom, pre svega za najugroženije pripadnike sveta rada. Međutim, veoma brzo posle petooktobarskih događanja radnici i građani nastavljaju da se suočavaju sa sivilom stvarnosti, koja se sporo menja. Nasilno prekinuta tranzicija se nastavlja, ali ni približno onim tempom koji je očekivan i koji je realno bio moguć. U politički život ulazi i sve se češće koristi izraz „nedostatak političke volje“, koji, u stvari, eufemistički prikriva nedostatak političkih, stručnih i moralnih kapaciteta novih vlasti da efikasnije i po socijalno prihvatljivijoj ceni ostvaruju neophodne socijalne i ekonomske reforme.

Savremena praksa, kako ekonomski i tehnološki razvijenih zemalja, pri čemu se, pre svega, imaju u vidu zemlje EU, u kojima su u najvećoj meri razvijeni koncepcija i praksa socijalnog mira, tako i zemalja tranzicije potvrđuje da se pravni okvir, svi instrumenti i mehanizmi socijalnog mira moraju posmatrati, pre svega u kontekstu društvenog okruženja, po princi­pu povratne sprege, koja podrazumeva da društveno okruženje odražava odnos relevantnih društvenih snaga, određuje osnovni okvir, i u krajnjoj liniji realne domete mehanizama i instrumenata socijalnog mira. Isto tako svi instrumenti i mehanizmi socijalnog mira moraju se posmatrati povezano, kao delovi jedne funkcionalne celine, koji služe kao oslonac jedni drugima. Ne treba posebno dokazivati da nema razvijenog efikasnog sistema kolektivnog pregovaranja bez slobode organizovanja sindikata i posloda vaca, bez odgovarajuće društvene moći ovih organizacija, da ne može biti socijalnog dijaloga ako nema razvijenog sistema kolektivnog pregovaranja, a svega toga bez prava zaposlenih na informisanje, konsultovanje, saodlučivanje. Samo kroz zajednički povezani rad ovih institucija i mehanizama moguće je graditi trajni stabilni socijalni mir. Iz toga proističe da pravne okvire, organizaciju, način rada i objektivne domete Agencije za mirno rešavanje radnih sporova treba posmatrati u aktuelnom političkom i ekonomskom društvenom kontekstu.

Celokupni, izrazito konfliktni tok rasprave o predloženim izmenama i dopunama zakona, koji su od nesporno strateškog značaja za ekonomski razvoj, mo­ra da se shvati kao upozorenje svim akterima industrijskih odnosa na sve ono što nije urađeno u procesu tranzicije, odnosno koje reforme nisu, ili nisu kvalitetno i efikasno sprovedene. U tom smislu, može se reći za sva tri aktera industrijskih odnosa da su se u proteklom periodu pokazali kao loši đaci, koji više puta, neuspešno uče, ili ne žele da nauče one lekcije koje ne idu u prilog njihovom ograničenom shvatanju sopstvenih, ali i ukupnih društvenih interesa. Zato sve njih - poslodavce, državu, sindika­te, očekuje, po ko zna koji put, ono što se u pedagogiji zove „utvrđivanje pređenog gradiva“. Pri tome, je svaki put „utvrđivanje pređenog gradiva“ socijalno i ekonomski skuplje nego prethodni put, što drugim rečima znači da se povećava i inače za većinu radnika socijalno i ekonomski nepodnošljiva cena tranzicije.

Savremeno doba, odnosno industrijsko društvo, utemeljeno na ljudskim slobodama i pravima, višestranačkoj parlamentarnoj demokratiji i tržišnoj utakmici, donelo je suštinske promene u prirodi, karakteru, sadržaju i načinu ljudskog rada, stavljajući pred etiku i filozofiju ljudskog rada čitav niz izazova. Novi način proizvodnje ne utiče samo na ljudski rad, kao proces stvaranja materijalnih i duhovnih dobara, već menja celokupni na­čin života, odnose među ljudima, sistem društvenih i moralnih vrednosti. Svakodnevni ljudski život dobija nove sadržaje, ali i novu strukturu. Dolazi do jasnog i vidljivog razdvajanja radnog i neradnog dela dana, Rad se iz dominantno poljoprivredne proizvodnje u kojoj je radna i istovremeno životna sredina priroda, premešta u zatvoreni prostor industrijskih pogona, uspostavlja se tehnička podela rada i rad se sve više specijalizuje, odnosno parcijalizuje. Što je od posebne važnosti, dolazi do izuzetno velike dinamike promena u oblasti ljudskog rada. Može se slobodno reći, da je upravo ta dinamika promena, aktuelizovala stara i otvorila čitav niz novih pitanja filozofije i etike ljudskog rada.