Branko Nadoveza

Milovan Milovanović se bavio problemom istočnog pitanja, tj. politike balkanskih država i velikih evropskih sila prema problemu istočnog pitanja u drugoj polovini 19. veka. Posebno se bavio srpsko-bugarskim odnosima, njihovom istorijskom i savremenom problemu. Jedan je od prvih autora koji se počeo ozbiljno baviti srpsko-hrvatskim odnosima.

Ste­van Ra­do­sa­vlje­vić Bdin spada u nedovoljno istraženu ličnost srpske nacionalne politike krajem 19. i početkom 20. veka. Pisao je stručne radove o srpskoj nacionalnoj politici i položaju srpskog naroda u Osmanskoj imperiji i zalagao se za kulturnu i političku akciju Srbije. Po­li­tič­ki je bio pro­tiv­nik ra­di­ka­la, ali u mno­gim shva­ta­nji­ma po­go­to­vo u ak­ci­ji pre­ma Ju­žnoj i Sta­roj Sr­bi­ji, ni­je se mno­go raz­li­ko­vao od njih.

Rad se bavi problemom uloge Josipa Broza Tita u sužavanju srpskog etničkog i teritorijalnog prostora u korist ostalih naroda Hrvata, Muslimana, Crnogoraca i Makedonaca. Tito je to radio pod maskom komunističke ideologije i stava o permanentnoj velikosrpskoj opasno­sti. Titova Jugoslavija bila je „država ravnoteže“ koja se zasnivala na tezi „slaba Srbija, jaka Jugoslavija“, što predstavlja logički i politički apsurd jedne „nedovršene države“.

Tokom postojanja konkordata uvek se postavljalo pitate da li je reč o specifičnom međunarodnom ugo­voru i predmetu međunarodnog javnog prava ili političkoj akciji Vatikana i Rimokatoličke crkve prema suverenim državama a naročito prema pravoslavlju i slovenstvu.

Uticaj masonerije u Kraljevini Srbiji u nekoliko decenija XIX veka, za vladavine dinastije Obrenović, zatim njen uticaj na promenu dinastije početkom XX veka i do Prvog svetskog rata bio je vrlo bitan u kreiranju spoljne politike koja je na kraju dovela do ulaska Srbije na stranu Antante u svetskom ratu a protiv centralnih sila sa svim posledicama koje su usledile po srpski narod. Masonerija je sa manje ili više uspeha uticala na sve bitne političke figure u Kraljevini Srbiji. To se odnosi i na Nikolu Pašića a posebno na Milovana Milovanovića i Milenka Vesnića. Posle majskog prevrata uticaj masonerije vršen je u smislu frankofilske politike u Srbiji.

Nikola Stojanović, član Jugoslovenskog Odbora i istaknuti političar u prvoj jugoslovenskoj državi smatrao je da je odnos centralizma i decentralizma ključni u izgradnji Jugoslavije. Bio je protiv separa­tizma ali istovremeno i protiv unitarizma u izgradnji Kraljevine SHS a potom Jugoslavije.

Vladimir Karić je bio poznati geograf, naučni, kulturni i nacionalni radnik srpskog naroda druge polovine 19. veka. Njegovo delo „Srpske zemlje“ postalo je jedno od prvih kapitalnih dela koji opisuje državotvorno, privredno i kulturno stanje srpskog naroda na Balkanu. Petar Šreplović je za srpski etnički prostor imao slične stavove kao i V. Karić. Obojica su se zalagala za ujedinjenje srpskog naroda.

Fedor Nikić tokom svoje naučne karijere bavio se problemima, odnosima i ličnostima novije srpske istorije. Posebno se bavio problemom mađarskog revolucionizma i pretenzijama ka srpskoj Vojvodini. Obradio je fenomen centralizma vlasti, te decentralizacije i lokalne samouprave u Srbiji, od Karađorđa kroz ceo 19. vek, sve do ujedinjenja u Kraljevinu SHS/Jugoslaviju, 1918. godine. Problemom decentralizacije se bavio kao odnosima u Austrougarskoj monarhiji i kasnije u Kraljevini SHS. U radu kojim prezentujemo ključne delove Nikićeve istorijske i pravno-politikološke misli, obradili smo decentralizaciju, lokalnu samoupravu i opštinu. Decentralizacija, kako ističe Nikić, ne sme da ugrožava centralnu vlast, mora biti u službi funkcionalnosti države, svakodnevnim problemima ljudi. Lokalnu samoupravu je gledao kao pre svega ekonomski i kulturni problem. Osnova lokalne samouprave je opština. Najveći nivo samouprave je osnovno i srednjoškolsko obrazovanje. Smatrao je da određeni krugovi mađarske politike u Vojvodini decentralizuju i lokalnu samoupravu mogu zloupotrebiti u svoje separatističke planove. Pisao je o sličnom problemu i kod ostalih evropskih naroda. Njegovi radovi imaju pre svega politikološki karakter i često su na granici nauke i publicistike. Nikić se bavio i socijalnom istorijom smatrajući da se mora poraditi na kulturnom uzdizanju seljaštva. Kraće vreme se iz tih razloga posvetio i političkom delovanju, te je prišao Savezu zemljoradnika (1920) i postao i glavni sekretar stranke. Posle izbora 1921, razočaran u politiku okrenuo se naučnom i nacionalnom radu.