Dr Nada Raduški-zamenik predsednika Naučnog veća

U radu je analiziran etnodemografski, identitetski i politički razvoj bunjevačke nacionalne manjine u Srbiji. Predstavljene su brojne teorije etnologa, istoričara, lingvista i sociologa religije o poreklu, jeziku i veri Bunjevaca, kao i etnopolitički razvoj Bunjevaca, kroz istoriju do danas, konfrontiranjem različitih stavova i odgovora na pitanje: da li su Bunjevci više Srbi, Hrvati ili posebna nacionalna zajednica? Istaknut je značaj nacionalne samoidentifikacije, odnosno slobodnog deklarisanja Bunjevaca o sopstvenom nacionalnom identitetu i uticaj promena prilikom popisnog izjašnjavanja usled subjektivih i objektivnih faktora na njihov populacioni razvitak. Vremenski posmatrano, politički razvoj bunjevačke nacionalne manjine u Srbiji odlikuju burne promene, od negiranja do priznanja njihove nacionalne i kulturne posebnosti, borba da se ne asimiliju ni u hrvatsku ni u srpsku naciju, što je postalo odlika njihovog identiteta i ovu etničku zajednicu očuvalo do današnjih dana. U metodološkom smislu, primenjen je komparativno–analitički metod uz empirijsko–teorijska razmatranja relevantne naučne i stručne literature.

U radu se na osnovu analize popisno-statističkih podataka proučava razvoj, položaj, socioekonomske i etnodemografske karakteristike pripadnika bugarske nacionalne manjine u Srbiji. Prateći i komparirajući rezultate sukcesivnih državnih popisa stanovništva, sagledani su depopulacioni trendovi u demografskom razvitku bugarske nacionalnosti, čiji se broj smanjio za preko tri puta od Drugog svetskog rata do danas, kao rezultat višedecenijskog opadanja stope fertiliteta, starenja stanovništva, migracija, etničke alternacije i drugih faktora. Pored brojnosti i prostornog razmeštaja, u radu se istražuje i starosna, obrazovna i ekonomska struktura stanovništva, kao važnog indikatora položaja i socio-kulturne razvijenosti bugarske nacionalnosti. Od značaja je i analiza popisnih rezultata o maternjem jeziku kao bitnom etnokulturnom obeležju za realizaciju određenih manjinskih prava u različitim sferama društvenog života. Drugi deo rada odnosi se na pravni i politički položaj pripadnika bugarske manjine kroz prizmu srpsko-bugarskih odnosa, imajući u vidu uticaj regulisanja statusa i poštovanja manjinskih prava na regionalnu saradnju i bilateralne dogovore Srbije i Bugarske. Istovremeno, to je i važan uslov za evropske integracije i pristupanje Srbije EU, što implicira da unapređenje položaja nacionalnih manjina i dobri odnosi sa susedima, posebno onima čiji pripadnici kao nacionalne manjine žive u Srbiji, predstavlja prioritet spoljne politike Srbije. Istraživanja sprovedena tokom poslednje decenije ukazuju da su stepen i oblici zagarantovanih ljudskih i manjinskih prava bugarske nacionalne manjine u Srbiji dobro postavljeni, uz moguće dodatno poboljšanje mehanizama za njihovo ostvarivanje.

U radu se analiziraju rezultati empirijskih istraživanja položaja romske populacije u Srbiji, s posebnim osvrtom na prednosti i nedostatke podataka oficijelnih popisa stanovništva nasuprot anketnim ispitivanjima o osobenostima, problemima i položaju pripadnika romske nacionalne manjine. Komparacija popisnih i anketnih rezultata o broju, obrazovnoj i starosnoj strukturi, prostornoj distribuciji, uslovima stanovanja, zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, pokazuje da su razlike u podacima često vrlo velike, što upućuje na neophodnost korišćenja različitih izvora u cilju dobijanja prave slike, kvantitativnih i kvalitativnih informacija o životu, socio-demografskim i kulturnim odlikama Roma. Drugi deo rada analizira rezultate ankete sprovedene krajem 2019. godine u Srbiji na hiljadu ispitanika o tome kako građani Srbije neromske nacionalnosti percepiraju položaj Roma, zatim šta misle o odnosu većinske i romske populacije, o stepenu diskriminacije i etničke distance koja postoji prema Romima, kao i o efikasnosti mera koje država preduzima u cilju poboljšanja uslova u ključnim oblastima života Roma (obrazovanje, zapošljavanje, stanovanje, zdravstvo i socijalna zaštita). Rezultati tog anketnog istraživanja su od velikog značaja jer pokazuju stepen (ne)informisanosti većinske populacije o položaju Roma, prepoznavanja nejednakosti, diskriminacije i marginalizacije te zajednice, što je između ostalog, važna pretpostavka donošenja i implementacije uspešnih državnih mera na planu dugoročnog i održivog poboljšanja uslova života, društvenog statusa i integracije Roma.

Na etničkoj karti Srbije vlaška etnička zajednica zauzima posebno mesto, specifična po mnogim svojim karakteristikama - poreklo, jezik, tradicija, običaji, demografski razvoj i dr.). U radu se proučava etnogeneza Vlaha, kroz prizmu složenih istorijskih, migracionih, etnogenetskih, integracionih i asimilacionih procesa, sagledavanjem različitih teorija, stavova i mišljenja, često dijametralno suprotnih, što implicira na zaključak da ova tema još uvek nije u dovoljnoj meri istražena i da zahteva multidisciplinarni pristup. Analiza populacionog razvitka Vlaha, bazirana na popisnim podacima (19482011), pokazuje velike varijacije u njihovoj brojnosti kao rezultat česte promene nacionalne pripadnosti, dok su kod deklarisanja o maternjem jeziku stabilniji izjašnjavajući se za svoj etnos. Iako je u određenoj meri prisutna alterofonija, vlaški jezik se održao do danas, što je od velike važnosti za očuvanje njihovog nacionalnog i lingvističkog identiteta, dok je ujedno poznavanje zvaničnog jezika neophodno za punu integraciju u društveni, kulturni i politički život Srbije.

U radu se analizira značaj regionalne saradnje i dobrosusedskih odnosa Srbije i Mađarske kroz prizmu položaja i prava nacionalnih manjina, što je i jedan od prioriteta spoljne politike Srbije na putu evrointegracija, ali i pretpostavka stabilnosti i bezbednosti čitavog regiona. U prvom delu rada sagledava se populaciona dinamika, položaj i poštovanje prava mađarske nacionalne manjine u kontekstu multikulturalnosti i integrativne manjinske politike Srbije, koja podrazumeva uključenje pripadnika nacionalnih manjina u sve segmente društva uz očuvanje njihovih etničkih, verskih, jezičkih i kulturnih osobenosti. Istovremeno, proučava se status i prava srpske manjine u Mađarskoj, istorijski i demografski razvitak, socio-kulturne karakteristike, politička participacija, kao i mogućnost očuvanja srpskog nacionalnog identiteta. Drugi deo rada posvećen je analizi bilateralnog sporazuma između Srbije i Mađarske u oblasti manjinskog pitanja koji, iako nema obavezujući karakter, predstavlja važan međunarodno-pravni okvir za ostvarenje i zaštitu prava nacionalnih manjina. Istaknuta je važnost regulisanja položaja i prava manjina u cilju unapređenja interetničkih i međudržavnih odnosa, političke stabilnosti i ekonomskog prosperiteta celog regiona.

Romi su od svih nacionalnih manjina u Srbiji u najnepovoljnijem položaju po svim socijalnim, demografskim, ekonomskim, kulturnim i drugim pokazateljima. Mada je u prethodnoj deceniji određenim merama, politikama i strategijama dosta urađeno na unapređenju položaja Roma, oni su na najnižoj lestvici društvene hijerarhije, suočeni sa brojnim negativnim stereotipima i predrasudama, velikom etničkom distancom, neobrazovanošću, nezaposlenošću i siromaštvom. Obrazovanje, kao jedno od najaktuelnijih pitanja, ključ je za socijalnu promociju Roma, za izlazak iz začaranog kruga siromaštva i poboljšanje njihovog materijalnog i sociokulturnog položaja. U radu se na osnovu zvaničnih podataka popisa stanovništva sagledava obrazovna struktura Roma i ogroman jaz koji postoji u odnosu na opštu populaciju, kao i međunarodni i nacionalni pravni okvir u oblasti obrazovanja pripadnika romske nacionalne manjine. Posebno se razmatra Strategija za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji za period od 2016. do 2025.godine, a u okviru nje obrazovanje kao jedna od pet oblasti ključnih za unapređenje ekonomskog položaja, socijalnu mobilnost i punu integrisanost Roma u sve sfere društvenog života.

Rad se bavi pitanjem očuvanja jezičkog identiteta pripadnika etničkih zajednica u kontekstu multietničnosti stanovništva Srbije, sa ciljem da ukaže na značaj službene upotrebe jezika i pisma kao jednog od ključnih manjinskih prava, ali i na značaj višejezičnosti u cilju uspešnog i održivog koncepta multikulturalizma. Na složen etnolingvistički mozaik Srbije ukazuju i empirijska istraživanja i pojava većeg ili manjeg nepoklapanja nacionalne i jezičke pripadnosti prisutna kod gotovo svih etničkih zajednica usled demografskih, socio-kulturnih i političkih razloga. Jezički pluralizam, kao pozitivna odlika modernih multietničkih država, zahteva pravno-političke mehanizme zaštite maternjeg jezika u cilju uspešne integracije nacionalnih manjina u društvo. U radu se proučavaju i najvažniji međunarodni mehanizmi očuvanja, unapređenja i službene upotrebe manjinskih jezika, kao i nacionalna regulativa Srbije kojom je uređeno ostvarivanje individualnih i kolektivnih prava nacionalnih manjina u skladu sa evropskim pravnim tekovinama.

Romi predstavljaju jednu od većih etničkih zajednica u Srbiji, kao i u drugim državama centralne i jugoistočne Evrope, gde je višegodišnja marginalizacija, segregacija i diskriminacija uslovila njihov izuzetno težak položaj. Romi se po svim socio-demografskim pokazateljima (obrazovanje, zaposlenost, društveni ugled, životni standard, i sl.) nalaze na najnižoj društvenoj lestvici. Izrazito loša obrazovna struktura Roma jedan je od najvažnijih uzroka njihove neintegrisanosti u društvo, a utiče na održavanje i produbljivanje socio-ekonomskog i kulturnog jaza između romskog i ostalog stanovništva. U radu se, na osnovu podataka popisa 2002. godine, analiziraju uzroci i posledice visokog nivoa nepismenosti, izrazito loša kvalifikaciona struktura, kao i problem uključivanja romske dece u obrazovni sistem Srbije, što predstavlja jedno od najaktuelnijih pitanja, posebno sa stanovišta društvene integracije, socijalne pokretljivosti, poboljšanja socio-eko­nomskog položaja i nacionalne emancipacije Roma.

U radu se analizira pojam multikuluralizma, nacionalnog i jezičkog identiteta, kao i njihova međusobna povezanost i zavisnost. Posebna pažnja posvećena je značaju jezika kao „najvidljivijeg“ etničkog obeležja, neodvojivom elementu i ključnoj komponenti nacionalnog identiteta. Na osnovu popisa stanovništva Srbije, hronološki posmatrano, može se videti njegova uloga kao objektivnog pokazatelja u istraživanju etničke strukture stanovništva, promene uslovljene prvenstveno političkim faktorima, kao i njegov značaj u definisanju nacija i nacionalnog pitanja. Analiza stanovništva Srbije, kao multietničke i multijezičke države, prema maternjem jeziku i nacionalnoj pripadnosti, pokazuje u kojoj meri ove dve odrednice koincidiraju, kao i kod kojih etničkih zajednica i u kom stepenu je najviše prisutna alterfonija, odnosno nepodudaranje jezika i nacionalnosti, što je uglavnom karakteristično za brojčano manje i prostorno disperzivne etničke zajednice.

Na osnovu analize etnokonfesionalne strukture Srbije (bez KiM) po popisu iz 2011. godine, može se videti da nacionalna pripadnost stanovništva i veroispovest u visokom procentu koincidiraju, osim kod romske zajednice koja se najmanje identifikuje sa svojom religijom. Naime, kod Roma izjašnjavanje o verskoj pripadnosti uslovljeno je njihovim socio-kulturnim osobenostima, ali i uticajem društvenih okolnosti tako da su kod njih zastupljene gotovo sve veroispovesti i svi modalitetireligijskog izjašnjavanja (pravoslavna katolička, islam, protestanska, i dr.). Za Rome su karakteristične česte promene u pogledu verskog deklarisanja (kao i u pogledu nacionalne pripadnosti) što je rezultat etničke mimikrije, jer se Romi prilikom popisa najčešće deklarišu kao pripadnici većinske ili neke druge nacionalnosti na području gde žive. U radu su analizirane i relevantne promene koje su se desile u verskoj strukturi Roma između dva popisa (2002-2011), kao i bitne razlike koje postoje u pogledu njihovog verskog izjašnjavanja posmatrano po statističkim regionima Srbije (bez KiM). Zbog nepovoljnog društvenog statusa i materijalne ugroženosti, ekonomske, kulturne i političke marginalizovanosti, Romi nisu dovoljno zahvaćeni socijalnom mobilnošću koja bi pozitivno delovala na njihov položaj i razvijanje svesti o sopstvenom nacionalnom i religijskom identitetu.

Romi su samo po brojnosti relevantna nacionalna manjina u Srbiji, dok su u svim oblastima društvenog života višestruko marginalizovani. Predstavljaju etničku zajednicu koja se po svim obeležjima nalazi u najnepovoljnijem položaju, nisu dovoljno integrisani u društvo i uključeni u socio-kulturne i ekonomskopolitičke procese. Kao takvi, čine pravu paradigmu socijalne isključenosti i ozbiljan izazov sa socijalnu politiku Srbije na putu ka evropskim integracijama, ali i ka sopstvenoj emancipaciji i uključenosti u pravednije i humanije društvo. U ovom radu je najpre dat prikaz osnovnih demografskih pokazatelja (brojnost i prostorni razmeštaj Roma) koji čine značajne faktore za realizaciju elementarnih ljudskih i manjinskih prava, ali i za razumevanje njihovog položaja i načina života u cilju sprovođenja odgovarajućih mera socijalne politike. Istaknut je, takođe, značaj socijalne politike Srbije u cilju inkluzije romske zajednice u svetlu politike i stavova Evropske unije, ali i potrebe jasno definisanog koncepta „socijalne isključenosti/ uključenosti“ sadržanog u naučnoj i stručnoj literaturi, u međunarodnim i nacionalnim dokumentima, a sve u cilju njegove pune efikasnosti i usmerenosti ka boljoj društvenoj inkluziji romske nacionalne manjine u Srbiji.

Položaj i zaštita manjina predstavljaju jedno od ključnih političkih pitanja budući da nacionalne manjine mogu biti kako faktor unapređenja međususedskih odnosa, tako i stalni “kamen spoticanja”. Položaj i zaštita manjina su jedan od pokazatelja efikasnosti politike multikulturalnosti, stepena demokratizacije i političke stabilnosti svake države. Etnički konflikti i manjinski problemi našli su plodno tlo na području Balkanu, ali nisu nepoznati ni u razvijenim demokratskim državama. Pozi­tivna iskustva nekih od tih zemalja mogu predstavljati putokaz ka rešavanju manjinskih problema u drugim državama. Iz tog razloga posebnu pažnju posvetićemo analizi većinsko-manjinskih odnosa u Italiji koja je položaj nemačke nacionalne manjine i zaštitu manjinskih prava u oblasti Južnog Tirola rešila na efikasan i uspešan način.

Jedno od osnovnih obeležja Vojvodine jeste multikulturalizam, odnosno visok stepen zajedničke nastanjenosti različitih etničkih zajednica na istom području. Pored većinske nacije, tu žive brojne nacionalne manjine izrazito diferencirane u pogledu demografskog razvitka, socio-ekonomskih, istorijskih i kulturno-civilizacijskih karakteristika, nacionalne emancipacije i političkog organizovanja. U radu se analizira populaciona dinamika, etnodemografske promene, kao i prostorni razmeštaj manjina koje odlikuje prostorna disperzivnost ili etnička kompaktnost, odnosno izražen proces etničke homogenizacije uslovljen mnogobrojnim faktorima. Dobri međuetnički odnosi, poštovanje prava manjina, integracija i lojalnost manjina državi u kojoj žive, neophodni su za ravnomeran demografski i stabilan ekonomsko-politički razvoj ovog područja.

Kraj XX veka može se označiti kao “vreme nacionalizma”, s obzirom na oživljavanje etniciteta i pravu “eksploziju“ nacionalnih identiteta kod mnogih etničkih zajednica. U tom periodu, koji odlikuju korenite društveno-političke i socio-ekonomske promene i jačanje nacionalizma u velikom broju država centralno-istočne Evrope i Balkana, u Srbiji je došlo do ”buđenja” nacionalne svesti kod većinskog naroda, kao i kod mnogih pripadnika nacionalnih manjina. To je imalo za rezultat promenu nacionalne pripadnosti prilikom deklarisanja, što se posebno reflektovalo na etnostatističke i demografske podatke, odnosno na populacionu dinamiku tih nacionalnosti, a samim tim i na promenu etničke strukture stanovništva Srbije u posmatranom periodu. U radu će se, na osnovu popisnih rezultata pokazati kako je kod nekih nacionalnosti (npr. Romi i Vlasi) koji su se ranije u značajnoj meri izjašnjavali za neku drugu naciju, došlo do afirmacije nacionalnog identiteta, odnosno etničke emancipacije i izraženog nacionalno-konfesionalnog revivalizma, kao ključnog faktora njihovog demografskog razvoja.

U proučavanju prava i položaja nacionalnih manjina veoma je važan multidisciplinaran pristup, pa s tim u vezi demografska istraživanja imaju posebnu ulogu i značaj. U radu je analiziran populacioni razvitak i položaj Srba u državama nastalim na prostoru bivše SFRJ (Slovenija, Hrvatska, Makedonija i Crna Gora) u kojima su pre geopolitičkih promena i raspada države Srbi predstavljali jedan od šest konstitutivnih naroda, dok danas čine nacionalnu manjinu. Osnovni izvor podataka u radu su zvanični popisi stanovništva imajući u vidu da su brojnost i etnička kompaktnost osnovni demografski faktori koji utiču na ostvarenje prava i sloboda pripadnika svake nacionalne manjine. Mada je društveni i pravni položaj srpske manjine u postjugoslovenskim državama određen evropskim standardima zaštite prava nacionalnih manjina, analiza ukazuje na njihov manje ili više nepovoljan položaj na koji, pored ostalog, utiče i nedovoljno osmišljena politika zemlje matice.

U radu se analizira stanovništvo Srbije (bez Kosova i Metohije) prema najnovijem popisu iz 2011. godine, sa posebnim osvrtom na kvantitativne i kvalitativne etnodemografske prome­ne koje su se desile u poslednjem međupopisnom razdoblju (2002­-2011). Dat je pregled nacionalne strukture Republike Srbije po teritorijalnim celinama (Srbija-sever i Srbija-jug), regionima (Beogradski region, region Vojvodine, region Šumadije i Zapad­ne Srbije i region Južne i Istočne Srbije), a u okviru njih po oblastima i opštinama. Istaknut je značaj faktora koji determinišu i menjaju etničku sliku pojedinih područja, kao što su etnički diferenciran prirodni priraštaj, razlike u migracionom saldu po nacionalnosti i promene prilikom izjašnjavanja o nacionalnoj pripadnosti. Takođe, analiza prostornog razmeštaja stanovništva Srbije je pokazala izražen proces etničke homogenizacije karakterističan za pripadnike pojedinih etničkih zajednica. Etnostatistički podaci poslednjeg popisa stanovni­štva nesumnjivo su od velike važnosti jer ukazuju na pravac i intenzitet promena u etničkoj strukturi Srbije što je rezultat različite populacione dinamike nacionalnosti, političkih, socio-ekonomskih, kulturnih i drugih činilaca.

U radu se analizira nacionalni sastav stanovništva Srbije prema popisu iz 2011. godine, sa posebnim osvrtom na nacionalne manjine, kao i kvantitativne i kvalitativne etnodemografske promene koje su se desile u poslednjem međupopisnom periodu. Analiza prostornog razmeštaja sta­novništva, kao značajnog aspekta demografskog razvitka, pokazuje izraženu koncentraciju brojčano relevantnih nacionalnih manjina u pograničnim delovima zemlje i etničku prevagu u pojedinim opštinama, na pitanje njihovog statu­sa i teritorijalno-političkog organizovanja daje posebnu težinu i značaj manjinskom pitanju. Ukazano je na zakonsku regulativu položaja i zaštite prava nacionalnih manjina, kao i na važnost manjinske politike za uspešnu integraciju pripadnika svih manjina u društvo uz očuvanje njihovog nacionalnog i kulturnog identiteta.

In this paper will be presented the ethnic picture of the population of the Serbia and the ethnodemographic changes in period 1991-2002, caused by geopolitical processes, migration, natural movement, changed declaration on national affiliation, as well as some political and socio-economic factors. Ethnocentric migrations (voluntary and forced) primarily influenced on the change of ethnic structure of the Serbia, in the sense of creating nationally more homogeneous region, having in mind the national structure of refugee-population. On the other side, the emigration of some other nationalities which migrated to their mother countries due to political and economic reasons influenced on the ethnic structure, too. Spatial distribution of population according to nationality is an important aspect of demographic development conditioned primarily by ethnically differentiated natural growth and migrations, but also with the impact of numerous other factors. In Serbia is present an exceptional concentration and homogenization of population of certain nationalities. Due to specific territorial distribution and ethnic domination of relevant national minorities in border parts of the country, the question of their status and territorial-political organization gives special severity and significance to the minority question in Serbia. Having in mind that Serbia is a multiethnic and multiconfessional state, the protection of minorities rights and good inter-ethnic relations are necessary for peace, stability and democratic development of the Serbia and the Balkans region.

U članku se razmatra poreklo i migracije Roma iz prapostojbine, koje traju sve do današnjih dana, što je imalo uticaja na njihov položaj, etnokulturne karakteristike i formiranje specifičnog nacionalnog identiteta. Analiza je na osnovu brojnih naučnih izvora obuhvatila vreme doseljavanja i poreklo Roma na području Balkana i Srbije i pokazala da Romi predstavljaju etničku zajednicu koja se po svim obeležjima nalazi u najnepovoljnijem položaju jer nisu dovoljno integrisani u društvo i uključeni u socio-kulturne i ekonomsko-političke procese. Zbog nepovoljnog društvenog statusa i materijalne ugroženosti, kulturne i političke marginalizovanosti, Romi nisu zahvaćeni socijalnom mobilnošću koja bi pozitivno delovala na razvijanje svesti o sopstvenom nacionalnom identitetu, koji je specifičan i u stalnim promenama. Brojni problemi romske nacionalne manjine (strukturno siromaštvo, nepismenost, nezaposlenost, uslovi stanovanja i dr.) ne mogu se na pravi način rešiti bez multidisciplinarnog pristupa i dobrog poznavanja etnologije, lingvistike, demografije, sociologije, istorije i drugih srodnih naučnih disciplina. Zaključuje se da istraživanje porekla Roma ima veliki naučni i društveni značaj, a u nastojanju da ostvare svoja ljudska i manjinska prava, Romi se sve više bore i za očuvanje i unapređenje svog nacionalnog identiteta.

Rad se bavi proučavanjem demografskog razvitka, položaja i prava Srba u Sloveniji koji su, pre raspada SFRJ i geopolitičkih promena, predstavljali jedan od šest konstitutivnih naroda, dok danas čine tzv. novu nacionalnu manjinu. Osnovni izvor podataka su zvanični popisi stanovništva imajući u vidu da su brojnost i etnička kompaktnost osnovni demografski faktori koji determinišu realizaciju prava i sloboda svake manjine. Takođe, rad predstavlja istraživanje socio-demografskih karakteristika, nacionalnog, kulturnog i jezičkog identiteta Srba, kao i načine njegovog očuvanja. Mada je društveni i pravni položaj srpske manjine određen evropskim standardima, analiza ukazuje na njihov nedefinisan položaj budući da još uvek nemaju priznat status nacionalne manjine, dok su u praksi suočeni sa većom ili manjom asimilacijom. U cilju potpunijeg ostvarenja manjinskih prava i poboljšanja položaja Srba veliki značaj ima, pored ustavnih zakona i ratifikovanja međunarodnih dokumenata i dobro osmišljena politika i pomoć matične države.

Migracije stanovništva na prostoru Srbije sastavni su deo njene prošlosti i sadašnjosti uslovljene istorijskim, ekonomskim, političkim i brojnim drugim činiocima. U radu se najpre istražuju migracije kao složen fenomen, zatim na osnovu popisnih podataka promene u kretanju migrantskog i autohtonog stanovništva, migrantska populacija prema vrsti migracija, kao i njihov uticaj na obim, prostornu distribuciju i osnovne demografske strukture. Unutrašnje migracije i njihov uticaj na populacioni razvitak Srbije u drugoj polovini 20. veka bile su značajne, podstaknute ubrzanim društveno-ekonomskim razvojem i urbanizacijom zemlje, prouzrokujući sasvim novu prostornu distribuciju stanovništva. U tom periodu najčešće preovlađuju migracije selo-grad, kao i preseljavanja između gradskih naselja, ali i migracije ka naseljima ili opštinama koja su se privredno brže razvijale. Na taj način migracije su s jedne strane dovele do znatne koncentracije stanovništva Srbije na malom prostoru, a s druge strane do naseljske dezintegracije i pražnjenja ruralnih područja.

Romi su uvek i svuda, u svim istorijskim periodima, u celom svetu i kod nas najugroženija i socijalno isključena manjinska zajednica prema kojoj je izražen najveći stepen diskriminacije i etničke distance. Romsku nacionalnu manjinu karakteriše prostorna getoiziranost, loši stambeni uslovi, socijalna segregacija, ekstremno siromaštvo, kao i izrazito visoke stope nepismenosti i nezaposlenosti. Cilj ovog rada je da pokaže kakvu i koliku zaštitu romskih individualnih i manjinskih prava pružaju međunarodnopravna dokumenta u okviru OUN, Saveta Evrope, OEBS-a i Evropske unije. Mada je normativna regulativa na relativno visokom nivou, ostaje problem njene efikasnije i doslednije implementacije u praksi, kao i pitanje u kojoj meri države poštuju obaveze koje su prihvatile.

Položaj nacionalnih manjina predstavlja jedno od ključnih političkih pitanja budući da manjine mogu biti faktor kako unapređenja međudržavnih odnosa, tako i stalni „kamen spoticanja“. Regulisanje i zaštita prava manjina su dobar pokazatelj efikasnosti manjinske politike, funkcionisanja političkih institucija, stepena demokratizacije, multikulturalnosti, bezbednosti i stabilnosti svake države. U okviru savremenih geopolitičkih odnosa, pitanje manjina nije više diskreciono pravo neke države, već je sve prisutnije posredno ili neposredno međunarodno regulisanje zaštite prava manjina. U ovom radu su najpre istaknute nedoumice i problemi u vezi termina i definicije nacionalnih manjina, kao i nepostojanje univerzalnih pravila i standarda kojima bi bio regulisan njihov status. Zatim, na osnovu poznavanja i analize dokumenata, konvencija i deklaracija Ujedinjenih nacija, OEBS-a i Saveta Evrope može se videti kompleksnost i značaj ove problematike, odnosno kako su i na koji način regulisana univerzalna ljudska prava i slobode, kao i položaj i zaštita nacionalnih manjina u međunarodno-pravnim aktima tih organizacija.