Dr Jelena Miljković Matić

Glavni tok srpske humanistike apriorno odbacuje tezu o autohtonosti Slovena na Balkanu kao pseudonaučnu ideju. Uz njih su u poslednje vreme pristali i dvojica teologa, koji su napad na autohtonističku tezu proširili tvrdnjom da je ona ne samo nenaučna nego i da ugrožava srpski identitet koji se osniva na svetosavlju. U ovom radu pobijamo njihove tvrdnje da je teza da su Sloveni autohtoni na Balkanu nespojiva sa hrišćanstvom, da je izvor i pronosilac jeresi i paganstva, i da kao takva predstavlja opasnost za nacionalnu bezbednost srpskog naroda čiji identitet ugrožava. U okviru autohtonističke teze radi veliki broj istraživača, profesionalnih i amatera, ali tu ima i ljudi koji autohtonizam zloupotrebljavaju radi ostvarenja nekih svojih ciljeva, među kojima može da bude i promovisanje paganstva i jeresi. Potpuno je neosnovano samo na osnovi ovih posledinjih izvođenje generalizacije da je autohtonizam protiv-hrišćanski usmeren, a što teolozi čine. Takođe, kao argument kojim osporavamo njihovu tvrdnju ističemo primer Vladike Nikolaja koji je dostigao svetost dok je istovremeno poklanjao poverenje izvorima i rezultatima istraživanja koji se kreću u okvirima autohtonističke teze. Zaključujemo da ne postoji ni formalna niti materijalna osnova sa koje se može tvrditi to što tvrde teolozi u pogledu autohtonističke teze.

Mnoge društveno-humanističke nauke koriste složeni izraz koji ima oblik naziv nauke + predmet u genitivu, da na taj način označe svoje grane. Razmatram tu pojavu na primeru srpske antropologije. Koristim raspravu dvoje antropologa o predmetu i cilju saznanja u antropologiji, među kojima jedan objašnjava funkciju imeničke sintagme u genitivu. Zatim osvetljavam njen filosofski smisao iz ugla pravoslavne hrišćanske filosofije Žarka Vidovića. Saznaćemo da imenička sintagma u genitivu pripada diskursu koji čoveka marginalizuje na račun njegovih fenomena i čak ga samog pretvara u fenomen društva i kulture.

Gojko Perović, 2020, O hrišćanskom i građanskom identitetu: Razmatranja o aktuelnim pitanjima duhovne situacije našeg vremena, Priredio i predgovor napisao prof. Dragan Jakovljević, Nikšić: Institut za srpsku kulturu, str. 174.

U tekstu se posmatraju nacija, nacionalna država i nacionalizam sa simvoličkog stanovišta, umesto sa političkog, pravnog ili sociološkog, kao što je to uobičajeno. Simvoli sačinjavaju tkivo kulture, a to znači da naciju posmatramo kao činjenicu kulture, simvoličku zajednicu. Po tradiciji, etnologija i antropologija proučavaju simvole, tj. kulturu, ali i fenomen naroda, koji se uobičajeno smatra za prethodni stupanj u razvitku nacije. Dok je narod institucionalno nekoherentna zajednica, dotle se nacija odlikuje visokim stepenom društvene artikulacije. Takođe, nacija je simvolička zajednica koja se prostire kroz sve svetove u kojima čovek postoji kao ličnost, zbog čega se odlikuje svojevrsnom antropomorfnom strukturom. Nacija je ljudima donela značajna unapređenja u pojimanju i korišćenju sebe i sveta, naročito svojim konceptom demokratije u kome su optimalno objedinjeni zahtevi za slobodom pojedinca i snagom zajednice.

Prikaz knjige: David G. Anderson, Dmitry V. Arzyutov and Sergei Alymov (ed.), 2019, Life Histories of Etnos Theory in Russia and Beyond, Cambridge, UK: Open Book Publishers, pp. 450 https://www.openbookpublishers.com/product/823

U ovom tekstu se razmatra pojam naroda. To je krovni istraživački pojam u etnologiji, koja je nauka o narodu, i osnovni tvorbeni pojam za naciju, koja se smatra kao „politički osvešćen narod“ i predstavlja univerzalnu političku jedinicu u modernom svetu nacionalnih država. Uprkos tome, narod gubi svoje mesto u naučnom rečniku etnologije-antropologije. Preduzeli smo razmatranje pojma narod stojeći na stanovištu da je svet kulture svet simvola, tako da je razmatranje pojma ujedno i razmatranje same pojave. Pokazali smo da narod nije teško definisati iz te perspektive, a usmerili smo pažnju i na uslove u kojima je narod postao pojam problematičan za nauku. Zaključili smo da nema opravdanog razloga da se narod izbaci iz naučne upotrebe.

U tekstu se razmatraju različiti generalni stavovi prema Kosovskom predanju, zbog toga što oni utiču na tumačenje poruke koju ono nosi, a zatim i na političke stavove. Počinjemo od razmatranja pitanja je li opravdano nazivati Kosovsko predanje mitom. To je povezano sa mogućim perspektivama iz kojih se Kosovsko predanje posmatra. One mogu biti hrišćanska ili sekularna, s tim da se sekularno stanovište pojavljuje u dva vida – kao agnostičko i kao materijalističko. Kosovsko hrišćansko predanje je sa sekularnog stanovišta shvaćeno kao kulturološki mit, tako da može preneti svoju poruku agnosticima, ali teško i materijalistima, iz čije perspektive ono nije razumljivo. Ipak, izvorno hrišćansko značenje je pretežno i postoji čitanje Kosovskog predanja kojim se ono može jednim svojim delom preneti i sekularno orijentisanim ljudima ili ljudima druge vere. Hrišćansko značenje je važno da se shvati, jer ono je osnovna poruka Kosovskog predanja. Ono se nalazi  utkano u srpsku narodnu kulturu i istoriju, čime srpska tradicija stiče jedinstveno mesto u hrišćanskom svetu.

Prikaz knjige : Vladan Stanković, Katoličko društvo: kultura, ustanove, razvoj, politika, Biblioteka Religija i društvo, Knjiga 1, Neopress – Institut za političke studije, Beograd 2017, 410 str

U radu se razmatra sadržaj sintagme "osveta Koso­va", koja se pojavila prilikom oslobađanja srpskih teritorija od Turaka, i koja nosi borbenu notu u okviru spleta mitskih elemenata vezanih za Kosovo. Kroz analizu značenja "osvete Kosova" odmerava se međusobni položaj ovozemaljskih i hrišćanskih (odnosno pragmatičnih i idealističkih) vrednosti u okviru srpskog nacionalnog identiteta, pošto se on u mnogome osniva na njihovom suprotstavljanju. Šta će se desiti sa srpskim nacionalnim identitetom u novim istorijskim uslovima u kojima "osveta Kosova" još uvek može da bude prepuna značenja?

U radu se razmatra današnja uloga Ratka Mladića u srpskom nacionalnom moralnom i emotivnom profilu. Iskorišćeno je, u tom smislu, viđenje Ratka Mladića kao hajduka, koji se svojim ponašanjem suprotstavlja vlasti, nacionalnoj i globalnoj, i koja srpskom narodu nije po volji a kojoj je nemoguće suprotstaviti se drukčije osim simbolično, kroz lik buntovnika i odmetnika koji će poneti sve isprojektovane nacionalne sentimente.

U radu se razmatraju razlozi za uznemirenost oko člana 21 novog Zakona o zabrani diskriminacije u sve­tlosti sukoba između duhovno-moralne tradicije i kulturološkog modernizma, koji oboje pretenduju na mesto dominante u savremenoj srpskoj kulturi.

Etnomuzikologija u Srbiji se, od svog simboličkog po­četka s Vukom Karadžićem, orijentiše shodno ideji o duhu naroda koji se kroz muziku izražava. Traganje za karakterističnim folklornim muzičkim lestvicama je obavljalo dva povezana posla istovremeno: svedočilo o duhu naroda izraženom u muzici i opredeljivalo nove balkanske nacije kao bliske Evropi, a ne Turcima. Miodrag Vasiljević je, oslobodivši se potrebe da dokazuje evropsku prirodu srpske/jugoslovenske nacije, istražio obilan muzički materijal i jedini zaista definisao nacionalni identitet kroz definisanje specifičnih lestvica našeg muzičkog folklora i zakonitosti njihovog uobličavanja u muziku Ovo pogotovo ima značaja danas, kada su pojmovi naroda i nacije ugroženi od same nauke o narodu, kojoj su donedavno predstavljali radni ambijent.

Milenko S. Filipović je istaknuti srpski etnolog, koji je radio tokom prve polovine 20. veka, pokušavajući da osavremeni svoju nauku preispitivanjem njenih zadataka i osnovnih pojmova, kao što je naslovni pojam etnosa. Ovaj poznati srpski etnolog je doprineo pokretanju nacionalne nauke sa zastarelih pozicija u pravcu boljeg razumevanja i razvoja etnologije kao naučne discipline.

Na primeru jedne popularne priče u kojoj se promoviše novo jugoslovensko jedinstvo, uspostavljeno u ši­rim okvirima Evrope, imamo priliku da posmatramo logiku kosovskog mita na delu. Jugoslovenska nostalgija je u ovom primeru u drugom planu, dok je dramski pokretač upravo preseljenje države iz realnog u idealni svet gde ona postaje neuništiva. Primer je utoliko zanimljiviji što potiče iz Hrvatske, koja je uvek sabotirala jugoslovensko jedinstvo, da bi ga sada obnavljala u virtuelnom obliku, i to upravo pomoću najkarakterističnije srpske odlike mitske kosovske etike.

Ustanova kneza i knežine je prvobitno bila deo turske državne organizacije, da bi kasnije, u 18. ve­ku, polako postala narodna ustanova koja je pomogla u nastanku novovekovne srpske države. U ovom radu se zastupa teza da je, pored te svoje formalne uloge, upravo knežina omogućila i uobličavanje nacionalnog identiteta, omogućivši međusobno usklađivanje i prepoznavanje inače raznorodnog stanovništva koje se sa svih strana skupljalo u opustelu zemlju i donosilo svoje varijante patrijarhalne demokratije nuđenjem modela prema kome bi se uobličila ideja nacije.

U knjizi Čuvari kapije, iz 1918. godine, autor R. G. D. Lafan, se osvrnuo na srpsku istoriju i nacionalni mentalitet. Sagledao je Srbe u velikoj meri onako kako ih je Britaniji predstavio jeromonah Nikolaj Velimirović, koji je tokom Velikog rata držao propagandne govore u srpsku korist po zapadnim zemljama. Knjiga Čuvari kapije je dokaz da je Velimirovićeva misija uspela, ali i svedok ne tako davnog vremena kada su u međunarodnim odnosima uveliko učestvovali koncept narodnog duha, hrišćanski moral i vera u Bo­ga. Knjiga, takođe, govori o starinskom srpskom eto su junaštva, kao o dominantnoj nacionalnoj odlici, o čemu ima reči i kod drugih autora.

Prikaz knjige: Vladan Stanković, Pravoslavno društvo: Kultura, ustanove, razvoj Osnovi sociologije religije (sociologije pravoslavlja) i sociologije razvoja, Institut za političke studije, Beograd 2014. godine, 364 str.

Rad se oslanja na tezu etnologa Dušana Bandića da za postojanje etničkog identiteta nije potrebno mnogo, do toga da je dovoljno i samo ime zajednice. Razmatra se primer seče šesto godina starog hrasta na trasi auto puta kroz Srbiju, kojim je predstavljena srpska tradicija, u konkretnom slučaju uništena i zamenjena, prema planu, spomen parkom koji će se odnositi na posečeno drvo. Ovim tekstom je postavljeno pitanje je li etnički odnosno nacionalni identitet ugrožen zamenjivanjem elementa tradicijske kulture fenomenom spomenika.

Poređenjem dva teksta koji govore, u potpuno različitim raspoloženjima, o odnosu sadašnjih poslenika etnologije odnosno etnomuzikologije prema utemeljivačima tih naučnih istraživanja u Srbiji, Jovanu Cvijiću i Miodragu Vasiljeviću, otvara se mogućnost za sagledavanje međusobnog odnosa etničkih proučavanja kao i njihovih izgleda u kontekstu neminovne društvene angažovanosti nauke o narodu. U fokusu ovog pitanja nalazi se delatnost etnomuzikologa Miodraga A. Vasiljevića, naročito njegov muzikološki predlog za etničku identifikaciju, koji do danas nije podvrgnut ispitivanju uprkos izuzetnoj prirodi muzike, koja ukazuje na velike mogućnosti istraživanja (i nalaženja) u naznačenom pravcu. Njegova folklorna tonalna teorija, međutim, nije samo naučni doprinos poznavanju etničke stvarnosti, već istovremeno i put za integrisanje etnomuzikologije i etnologije.

U radu smo uporedili crkveni i etnološki pogled na srpski identitet, kao osnovan na svetosavskoj duhovnosti, u prvom slučaju, odnosno na specifičnoj kulturi, u drugom. Na taj način smo sučelili dva tradiconalna gledanja na srpski nacionalni identitet, mada se i uopšte na nacionalni identitet, ne samo na srpski, gleda ili iz duhovnog ili iz kulturološkog ugla. Na poređenje ova dva pristupa identitetu nas je podstaklo istovetno retoričko pitanje koje su autori dva teksta, mitropolit Amfilohije (Radović) i etnolog Milenko S. Filipović, postavili kao uvod u svoja razmatranja srpske specifičnosti, u obliku: šta mi možemo ponuditi svetu. Cilj našeg rada je odmeravanje vrednosti duhovnog i kulturološkog pristupa kolektivnom identitetu, što smo pokušali da ostvarimo njihovom komparacijom. Razmatranje i poređenje ova dva pristupa našoj nacionalnoj posebnosti je pokazalo da je ne samo nacionalni identitet nego i sam etnološko-antropološki pojam kulture stabilan i trajan tek kada se oslanja na pravoslavlje, pošto se pokazalo da je inače podložan promenama i da ne može biti pouzdan nosilac nacionalnog identiteta.

Nedavno upokojeni Žarko Vidović bavio se u svojim naučnim tekstovima nekolikim problemima, ali je jedan od najbitnijih bio nacija. Danas se o naciji govori kao o identitetu pojedinca, konstruktu psihe, uz odbacivanje donedavnog supstancijalističkog stanovišta. Vidović je, ipak, zadržao stav da je nacija objektivna zajednica, zahvaljujući svojoj veri u učešće Svetog Duha u njenom formiranju i održavanju. Za analizu nacije najbitniji su Vidoviću bili pojmovi duha i istorije, ali ne manje važno je i shvatanje čovekove ontologije koja ima sposobnost istupanja u oblast duha. Žarko Vidović oštro razlikuje istočno od zapadnog poimanja nacije. Posebno je zanimljivo njegovo shvatanje srpskog identiteta kao obeleženog logorskim mučenjem, kao logoraškog.