Dijana Vukomanović

This paper is based on qualitative secondary data analysis to provide more comprehensive insights into innovative electoral policy choices of election management bodies (EMBs), faced with multiple challenges of COVID-19 to different aspects of organisation of electoral cycle: its regulatory, operational, and procedural framework to ensure safe voting environment, voter participation and democratic legitimacy. Various COVID-19 related arrangements are reviewed: health safety measures and more extensive use of already existing special voting arrangements (SVAs) – early, postal, mobile or proxy voting and possibilities for online voting in the future. Strengths and weaknesses, costs and benefits of these hybrid voting methods are compared. Conclusion of this analysis is that the traditional preference of EMBs for in-person, in-polling station voting with low-tech paper ballots remains unchanged by COVID-19. There was not enough time, resources and political incentive of decision-makers to introduce innovative or high-tech online SVAs. Analysis shows that postponement of elections during pandemic challenges institutional stability and should not be regarded as an example of future good practice. Decreased or inadequately high voter turnout during COVID-19 was registered as a significant threat to democratic legitimacy and to resilience of democracy. Necessity for strategic contingency planning of electoral cycle is confirmed and recommended.

Primenom neo-institucionalnog normativno-empirijskog pristupa i kriterijuma Interparlamentarne unije za ocenu demokratičnosti parlamenta, četiri saziva Skupštine Srbije (VIII-XI) analizirana su u skladu sa pet indikatora: reprezentativnost, transparentnost, pristupačnost, odgovornost i efikasnost, da bi se dobio odgovor na pitanje u kolikoj meri je Skupština Srbije u periodu 2008-2020. bila institucionalno efikasna, naročito u vršenju zakonodavno-kontrolne nadležnosti. Analiza je pokazala da je tokom ovog perioda institucionalna efikasnost Skupštine Srbije varirala, i da su pozitivne tendencije, pokrenute tokom VIII i IX saziva (u periodu 2008-2014) zaustavljene ili derogirane i postepeno dovele do institucionalne krize, koja je kulminirala u XI sazivu (2016-2020) kada dolazi do sloma političkog modus operandi parlamenta na relaciji vladajuća većina - opoziciona manjina. Konačan ishod ove političke i institucionalne krize se očituje u fenomenu delegitimizacije i deparlamentarizaciji Skupštine Srbije.

Analiza je usmerena na proces redefinicije koncepta "srpskog nacionalnog interesa" koji političke i intelektualne elite u savremenoj Srbiji nastoje da utemelje na tri ključna stuba: istorijskim, tradicionalnim interesima srpskog naroda, poukama sloma jugoslovenske državne zajednice i etničkim sukobima tokom devedesetih godina i novonastalom geopolitičkom okruženju na Balkanu i Evropi na pragu XXI veka. Premda su programi najrelevantnijih političkih partija u Srbiji još uvek utemeljeni na memorandumskoj matrici o bezdržavnosti i obespravljenosti Srbije, preovlađujući koncept srpskog nacionalnog interesa u savremenosti sve više gubi nacionalistički, i zadobija prodemokratski predznak.

Rad je usmeren na identifikaciju trendova u genezi post-komunističkih elita i njihove kontekstualne, sistemske eksplikacije. Analiza je utemeljena na konceptima francuskog sociologa Pjera Burdijea konceptima „polja“ i „kapitala“ koji su naročito pogodni za analizu transformacije elita. Burdije naglašava da su pozicije akte­ra unutar polja objektivno definisane njihovim rangom u strukturi (re)distribucije moći ili kapitala (ekonomskog, političkog, socijalnog i kulturnog) koji su konvertibilni jedan u drugi. Izložene su tri glavne teorije o procesu transformacije elita u regionu Centralno-Istočne Evrope: teorija reprodukcije elita, teorija cirkulacije elita, te teorija klasne reprodukcije elita. Autorka zapaža da se formirala nova politička klasa post-komunizma, ideološki heterogena, ali socijalno-klasno homogena, koja, uprkos tome što deklarativno zagovara demokratiju, teži hegemoniji. Ovaj hegemonistički blok moći sastoji se od bivših komunističkih tehnokrata, nove post-komunističke politokratije i intelektualne elite koja je kreator javnog mnenja. Mehanizam vladanja ovog heterogenog bloka moći je „menadžerizam“ koji je postao ideologija nove post-komunističke elite.

Na osnovu izloženih odlomaka iz programa političkih stranaka posvećenih slobodi može se zaključiti da su nakon go­tovo dve decenije partijskog pluralizma sve relevantne stran­ke u Srbiji SPS, SpO, DS, DSS, G17 Plus, u preovlađujućoj meri konačno i SRS, normativne koncepte slobode utemeljile u liberalnoj matrici. Ipak, definicija slobode je u partijskim programima rudimentarna i nije razvijena u punom varijetetu liberalne misli. U partijskim programima koncept slobode se prvenstveno vezuje za ideju građina kao autonomnog pojedinca, koji slobodu koristi u cilju postizanja samoostvarenja. Dakle, partije u svojim programima naglašavaju pozitivni koncept slobode (pre svih SPS, kao i G17 Plus), dok je negativni koncept slobode insistiranje na odsustvu spoljašnjih ograničenja u drugom pla­nu. Partije stavljaju težište na korektivni princip ograničenje slobode slobodom drugoga, koji je ugrađen u programe četiri stranke: SPS, SPO, DS i G17 Plus, u eksplicitnom normativ­nom značenju koji je formulisao Džon Stjuart Mil. Primetno je da se u partijskim programima slobodan građanin još uvek nalazi u njegovom prvobitnom statusu naturalis prirodnom stanju slobode u kojemu je on još uvek individualizirano biće, a ne aktivni građanin koji svoju slobodu koristi da bi dostigao pun građanski status status civilis. Ipak, G17 Plus i SPO čine korak dalje u odnosu na druge stranke u tom pravcu u svojim pro­gramima izlažu jednu komunitarnu koncepciju koja pored prava na slobodu naglašava i element odgovornosti prema široj zajednici. Istovremeno, SPO je, uz SRS, i zloupotrebila ovaj svoj deklarativni princip sloboda izražavanja mišljenja se u prvobitnim programima ove dve stranke degenerisala u propagiranje govora mržnje prema pripadnicima nacionalnih manjina. Ipak, i ove su dve stranke u potonjim programima napravile normativni preskok u liberalno polje ljudskih prava i sloboda. Dakle, među relevantnim partijama u Srbiji je uspostavljen liberalni konsenzus neliberalni normativni postulati nisu više prihvatljivi kao legitimni.

Analiza programa relevantnih političkih partija u Srbiji (SPS, DS, SPO, SRS i DSS), u periodu 1990-2001. je pokazala da nijedna od partija nije prezentovala normativno “čistu” ekonomsku matricu, već je svaka od njih pribegla eklekticizmu u genezi njihovih programa uočljiva je kombinacija elemenata različitih škola mišljenja ekonomista. Premda se sve relevantne partije za­lažu za restituciju privatne svojine, liberalizaciju tržišta, otpočinjanje procesa privatizacije i redefinisanje uloge države u ekonomiji, njihovi su modeli ekonomske politike različiti: SPS još uvek zagovara model “tržišnog socijalizma”, SPO je autentičan zagovornik nativističkog ruralnog tradicionalizma, dok se DSS zalaže za zapadnoevropski socijaldemokratski model “socijalno-tržišne ekonomije”. SRS kombinuje ideje klasičnog, Kejnzovog i (neo)liberalizma i naposletku će DS od ideje “narodnog kapitalizma” (Volkskapitalismus) razviti varijantu neoliberalnog “istočnoevropskog tačerizma”.

Na osnovu sumarne analize partijskih programa može se zaključiti da se šest relevantnih partija u Srbiji mogu razvrstati, uslovno rečeno, u četiri distinktivne ideološke familije: jednu grupu čine ortodoksni levičari (SPS) i social-demokra­te (DS), drugu nacional-populisti (SPO) i iliberalni populi­sta (SRS), posebnu grupu čine “narodnjaci” (DSS), i naposletku, (neo)liberali (G17 Plus). DSS je bila najdoslednija u očuvanju svoje izvorne ideološke matrice. SPS i SPO u ideološkom smislu nisu značajnije napredovale u posmatranom periodu od protekle dve decenije. DS i SRS su bile najodlučnije od svih ostalih relevantnih partija u pravljenju ideoloških preskoka, naročito u domenu ekonomsko-socijalnih pozicija na relaciji levica-desnica. Ideološka matrica G17 Plus je u najvećoj meri normativ­no konzistentna. Može se uočiti grupisanje većine relevantnih partija u desnom političkom polju neosporno se tu svrstavaju i SRS i SPO i DSS i G17 Plus. Dve preostale partije, SpS i DS dugoročno se opredeljuju za konkurenciju unutar levog spektra političkog polja Srbije.

Analiza je usmerena na davanje odgovora na pitanje da li se i u kojoj meri dve relevantne parlamentarne političke stranke G17 Plus i Liberalno demokratska partija (LDP) zaista mogu označiti kao liberalne, budući da se one tako deklarišu i samorazumevaju. Da bi se dao odgovor na ovo pitanje autor ukratko izlaže ključne tendencije inkorporacije Zapadne liberalne ideološke matrice u post-komunističkim zemljama Centralno-Istočne Evrope. Poseban naglasak u analizi je stavljen na preteče današnjih liberalnih partija u Srbiji na tzv. „anarholiberale“ pro-reformski orijentisane komunističke lidere koji su krajem 60-ih i početkom 70-ih godina prošlog veka pokušali da u ekonomiji sprovedu modernizacijski projekat laisseiz-faire, pro-tržišno orijentisanih reformi. Autor ukazuje na činjenicu diskontinuiteta u održanju tzv. „liberalne vertikale“ da su liberalno orijentisani političari i liberalno orijentisana politika u Srbiji gotovo potpuno utihnuli na političkoj sceni Srbije u poslednje tri decenije XX veka, nakon pada srpskih anarho-liberala, 70-ih godina. Tek će u drugoj deceniji obnove partijskog pluralizma sa pojavom dve partije koje su predmet ovog rada G17 Plus i LDP liberalna opcija ponovno početi da se rehabilituje, da se iznova redefiniše i promoviše na političkoj sceni Srbije. Analiza programskih odrednica ovih dveju partija u odnosu na temeljne vrednosti liberalizma: nemešanje države, princip građanstva, slobode i tržišne ekonomije pokazala je da je G17 Plus uspela da koncipira ideološki konzistentnu (neo)liberalnu legitimacijsku matricu, dok je LDP iskazao neuobičajenu meru eklekticizma, čak i neočekivanih ideoloških devijacija. Od kojih su ilustrativni anarhistički animozitet koji ova partija izražava prema državi i njenim institucijama, i zalaganje za sprovođenje korektivne pravde lustracije, koja su pre simptomatična za revolucionarne partije ortodoksne levice. U tom smislu se LDP može označiti kao „anarho-liberalna“ stranka, dok su G17 Plus, u ideološkom smislu „neo-liberali“ U domenu ekonomskog programa, obe se partije kreću u orbiti socijal-liberalizma.