Aleksandra Mirović Janković

Ovaj rad razmatra kako razvoj srpske politikologije, tako i savremene trendove u političkim naukama generalno, u kontekstu globalizacije i pratećih procesa. Autori ističu kako je globalizacija u velikoj meri doprinela alijenaciji političkih nauka iz nacionalnih okvira. Premda su danas političke nauke najvećim delom usmerene na proučavanje aktuelnih globalnih procesa, u radu se želi ukazati na to da je ipak neophodno da politikologija, u izvesnoj meri, ostane usmerena i na proučavanje partikularnih, nacionalnih i istorijskih iskustava vezanih za utemeljenje fundamentalnih oblika društvenog organizovanja, bilo da je reč o političkoj zajednici, to jest državi, ili naciji. Markiraju se dva nivoa evolutivnog razvoja političkih nauka u svetu: nivo disciplinarne emancipacije, to jest njihovo utemeljenje kao samostalne naučne discipline u okviru društvenih nauka, i nivo nacionalne emancipacije, koji je vezan za usmerenje politikologije na nacionalno istorijsko iskustvo i procese društvenog i političkog razvoja određene zemlje, to jest procese izgradnje zajednice, nacije i države (community, nation- i state-building), njihovu dinamiku i specifične forme. Konstatuje se da je, u slučaju srpske politikologije, ovaj drugi nivo naučnog razvoja ostao njena „slaba karika“, uz datu analizu uzročnika koji su doprineli takvom stanju. Na osnovu toga, iznosi se zaključak da je srpska politikologija direktno iz faze internacionalizma (marksistički utemeljenog) prešla u etapu globalizacije. Reč je o aktuelnoj razvojnoj fazi koja se odlikuje time da je globalizacija postala ne samo veoma popularna i jedna od značajnijih tema političkih nauka u nas (razvijena je svojevrsna politikologija globalizacije), nego je globalizacijski proces, u svojoj formi vesternističke unifikacije, uz još neke druge discipline društvenih nauka,  zahvatio i samu srpsku politikologiju (tako da imamo na delu i globalizaciju politikologije). Pored toga, ukazuje se na trend u političkim naukama, ali i srodnim naučnim disciplinama, ka primeni svojevrsne izomorfističke prakse, po ugledu na koncept institucionalnog izomorfizma, a koja vodi nekritičkom preuzimanju ili, jednostavno rečeno, „preslikavanju“ određenih ideja i rešenja iz drugih politikoloških tradicija. U tom kontekstu, prisutna je opšta kriza ideja, koje u velikoj meri bivaju ugušene predominantnim paradigmama, poput teorije javnog ili racionalnog izbora. Dok je u aktuelnim svetskim okvirima primetan upravo povratak ideja u središte politikološke misli, može se konstatovati da takav trend još uvek nije zaživeo i u srpskoj politikologiji.

Autor ukazuje na izvestan naboj koji danas postoji između takvih fenomena kakvi su nacionalni identitet i savremena država, te smatra da to rađa nužnu potrebu za njihovim stalnim analitičkim razmatranjima i stavljanjem problematizacije njihovog odnosa u fokus pažnje naučne i stručne javnosti. Polazeći sa tog stanovišta, u ovom radu akcenat je upravo i stavljen na određene probleme koji nastaju ili se, pak, tek mogu javiti na tom identitskom polju usled savremenih, cve intenzivnijih, cve gušćih i dubljih procesa globalizacije i s njima povezanih procesa regionalizacije koji, u evropskom slučaju, podrazumevaju i ekonomsku i političku integraciju, za sada još uvek transnacionalnog haraktera, ali sa izvesnim tendencijama ka supranacionalnosti. Ističe se da je pitanje ovog tipa kolektivnog (grupnog) identiteta najtešnje povezano sa takvim vrstama društvene globalizacije koje ce označavaju kao politička, kulturna, političko-kulturna i tzv. civilno-društvena globalizacija. U okviru toga, posebna pažnja je posvećena tendenciji globalnog širenja onog političkog ili, kako ce još naziva, građanskog identifikacionog obrasca, karakterističnog za jedan posve specifičan model nacije, kakva je američka nacija, a koji je teorijski danas uobličen kroz koncept tzv. konstitucionalnog patriotizma. Zastupnici ovog koncepta smatraju da on omogućava izgradnju jednog postkonvencionalnog ja-identiteta koji mnogo više odgovara savremenim globalizacijskim, a po nekima već i postnacionalnim uslovima. No, insistiranje na potpunom razdvajanju etnosa i demosa, odnosno principa etniciteta i principa civiliteta, vodi razvoju jedne nove vrste političke ideologije koju nazivamo građanizmom. Nastoje ce izdvojiti određeni uzročni faktori koji stoje iza takvih tendencijskih kretanja ka dekomponovanju partikularnih, nacionalnih identiteta, putem zahteva za potiskivanjem ili, čak, potpunim uklanjanjem njegovih etničko-kulturnih elemenata. Nasuprot tome, autor pledira za to da se etničko-kulturni i građansko-politički identiteti moraju posmatrati i razvijati kao komlementarni delovi nacionalnog identiteta. To posebno dobija na značaju ako se ima u vidu da se ovaj koncept ustavnog patriotizma i na njemu zasnovan poseban tip političke integracije vide ne samo kao poželjno rešenje za pojedinačne države, već i kao jedino moguće rešenje za transnacionalni, evropski nivo organizovanja; dakle, kao rešenje koje bi omogućilo izgradnju evropskog nadnacionalnog identiteta.

Na osnovu detaljne analize različitih shvatanja nacije, nacionalnog identiteta i nacionalizma u teoriji, kao i opštih tendencija vezanih za ove fenomene u savremenom svetu, a pre svega imajući u vidu stanje i praksu u zapadnim, tzv. starim demokratijama, koje su i rodno mesto ovih pojava i ideja, i posebno analize takvih tendencija u srpskom i ostalim tranzicionim društvima, u ovoj raspravi prvenstveno se želi ukazati na jednu evidentnu činjenicu koja se mora uvažavati da se i u današnjem vremenu hiper-dinamične i ultra-intenzivne globalizacije, odnosno sve većeg širenja liberalne demo­kratke i sve tešnje regionalne integracije (kao dimenzija političke globalizacije), kao i sve agresivnijeg nametanja potrošačkog uniformizma (kao dimenzije ekonomske globalizacije), većina ljudi ne odriče svog nacionalnog identiteta, dok etnički princip i različiti oblici nacionalizma i dalje opstaju na svetskoj sceni. Ukazuje se, takođe, i na to da tradicionalni etničko-kulturni identiteti imaju i niz svojih pozitivnih strana, ali i na veliki i neosporni značaj liberalno-demokratskih vrednosti, principa i institucija na kojima se zasniva moderni, građanski identitet. Stoga, autorka smatra da su produktivne, održive i razvojne samo one koncepcije nacije i nacionalnog identiteta koje obuhvataju i liberalno-građanske i neliberalne, to jest etničko-kulturne elemente; te da su postojeće dileme, tipa etnički ili građanski identitet, tradicija ili modernost, lažne.

Imajući u vidu sve transparentnije nedostatke i manjkavosti danas u svetu dominantnoe neoliberalnog modela demokratije, kao i tendenciju njegovog daljeg širenja u okviru savremenih procesa globalizacije, autorka nastoji da ukaže na potrebu za objektivnom analizom tog demokratskog modela, kako bi se izvršilo njegovo nužno redefinisanje i korigovanje. U tom kontekstu se razmatraju Habermasov model diskurzivne demokratije i njegovi efekti, kao i neke dileme vezane za širu teorijsku poziciju ovog autora.

Rad se bavi genezom modernog koncepta građanske ne­poslušnosti, putem kritičke analize i ispitivanja njegovih istorijskih oblika, pre svega onih vezanih za antičku i rano-hrišćansku tradiciju. Dajući sažet pregled istorijskog razvoja ove ideje, autorka nastoji ukazati na put koji je trebalo preći u teoriji i praksi, da bi se stiglo do savremenog pojmovnog određenja koje, polazeći od dosta rigidnih uslova, podrazumeva jedno usko značenje građanske neposlušnosti kao sasvim specifičnog oblika iskazivanja neposlu­šnosti prema odlukama uspostavljene političke vla­sti, koji može biti utemeljen isključivo na načelu pravde, a ne i na principima savesti, tj. moralnim i drugim privatnim uverenjima, koji su u tradicionalnom konceptu važili kao takođe legitimni osnov građanske neposlušnosti. Imajući to u vidu, posebna pažnja je posvećena komparativnoj analizi onih koncepcija u savremenoj pravnoj i političkoj teoriji, koje akcenat stavljaju upravo na distinkciju između građanske neposlušnosti i prigovara savesti, kao dva u biti različita oblika neposlušnosti. U okviru, pak, analize prigovora savesti, ukazuje se i na istorijski razvoj jednog njegovog posebnog vida. Reč je o odbijanju vojne obaveze pod oružjem iz razloga savesti, koje će, međutim, prestati da figurira kao svojevrsni oblik neposlušnosti, s obzirom na njegovo današnje legalizovanje putem pravnog pozitiviranja, odnosno sticanje statusa osnovnog prava čoveka. No, oslanjajući se na koncepciju A. Molnara, ukazuje se da je ipak moguće odbijanje oružane vojne obaveze sprovesti kao čin građanske neposlušnosti, ukoliko bi ono imalo drukčiji konstitutivni osnov, kao što je pozivanje na strah, odnosno pravo na život, a ne na slobodu savesti.

Autorka na osnovu komparativne analize različitih savremenih koncepcija građanske neposlušnosti, nastoji utvrditi jedan relativno nesporan minimum elemenata koji bi činili differentia specifica ove prakse i sredstva političke borbe, bez obzira na to što u teorijskim krugovima postoji odsustvo saglasnosti po pitanju većeg broja svojstava ove vrste civilnog delovanja. Pri tom se ukazuje i na određena ograničenja i ekskluzivnost dominantnih shvatanja koja polaze od rolsovske dosta rigidne sheme nužnih uslova za sprovođenje i opravdanost građanske neposlu šnosti, čime se nepotrebno sužava i osiromašuje značenje ovog pojma, uz takvo limitiranje legitimnog područja, predmeta i uloge ovakvog tipa političkog delovanja da mnogi iskustveni primeri izlaze onda van okvira te prakse i koncepta. Zbog toga se podvlači značaj drugačijeg tumačenja neophodnog kontek­sta građanske neposlušnosti, gde se akcenat ne bi stavljao samo na nužni institucionalni, nego i na određen političko-kulturni okvir. Na osnovu toga se i izvodi zaključak da je Habemasova koncepcija, iako proizlazi iz slične teorijske matrice, ipak prijemčljivija za savremenu praksu takvih civilnih zahteva i protesnih akcija.

U članku autorka nastoji da građansku neposlušnost bliže odredi kao jedan od elemenata civilne političke kulture. Time se uvodi komplementaran normativni pristup u razmatranje problemu s ciljem da se, takvom dopunom onog danas preovlađujućeg sistemsko-institucionalnog pristupa i njihovim kombinovanjem, postigne neophodna fleksibilnost koncepta građanske neposlušnosti, koja bi ga više približila društvenoj i političkoj stvarnosti, ali i omogućila njegovu mnogo veću teorijsku i praktičnu upotrebljivost. Stavljajući akcenat na participativnu političku kulturu sa sistemom liberalno-demokratskih vrednosti, razvijenim građanskim vrlinama i određenim civilnim orijentacijama, obezbeđuje se potrebno revidiranje dominantne rolsovske sheme rigidnih uslova opravdanosti i mogućnosti primene građanske neposlušnosti. Na taj način se, naime, otvara mogućnost za proširivanje legitimnog područja primene, predmeta i uloge ove vrste političke prakse, tako da bi i protestne akcije novih ili tzv. alternativnih društvenih pokreta, koje se ne zasnivaju uvek na razlozima pravde, ili ma­kar ne u onom njenom preovlađujućem određenju, i koje su nekad usmerene i protiv samog postojećeg oblika liberalne demokratije, ali takođe i nenasilni antirežimski protesti u nedemokratskim, tj. semidemokratskim ili kvazidemokratskim sistemima, mo­gli da se razumevaju i tretiraju kao akti građanske neposlušnosti.

Prikaz časopisa: Srpska politička misao, tema broja: „Demokratija, jednakost i moral” god. XVII vol. 29 br. 3/10 Institut za političke studije Beograd 2010 str. 362.

U osnovi savremenog koncepta građanske neposlušno­sti, to jest njegove dominantne rolsovske varijante, nalazi se jedan prevashodno sistemski teorijsko-metodološki pristup, time što se kao osnovni uslov primene ovakve političke prakse postavlja striktno određen sistemsko institucionalni okvir, oli čen u već razvijenoj i stabilnoj liberalno-predstavničkoj demokratiji. Pored toga, ističu se i dodatni uslovi za opravdanost takvog civilnog delovanja, od kojih je svakako najznačajniji opet onaj sistemski, koji nalaže da se njime ne može dovesti u pitanje taj ustavno-pravni i politički poredak, već jedino pojedinačni pravni i politički akti, određene po­litičke odluke, mere i politike. Korišćenje takve teorijsko-metodološke matrice vodi ka zaključku da se onda ni vaninstitucionalno političko delovanje građana Srbije u njihovoj antirežimskoj borbi, u uslovima kvazidemokratije iz devedesetih godina, ne može podvesti pod pojam građanske neposlušno­sti, u njegovom pravom smislu. Autorka nastoji pokazati da je takav opšti teorijski okvir od koga se polazi suviše uzak i dogmatski, budući da se njime zapravo vrši odvajanje teorije od stvarnosti, pa i od realnosti srpskog društva s kraja poslednje decenije XX veka. Štaviše, tako se smanjuje i kogni­tivna i društveno-politička upotrebljivost samog koncepta građanske neposlušnost, a time i demokratski kapaciteti savremenih društava. Dakle, želi se istaći da je reč o jednom spornom pristu­pu koji proizvodi niz analitičkih simplifikacija u empirijskim istraživanjima uopšte, pa i u slučaju analize karaktera protestnih akcija tadašnje društvene opozicije u Srbiji. Stoga se predlaže izvesno korigovanje tog sistemsko institucionalnog pristupa i njegovo dopunjavanje civic culture pristupom, kao jednim normativnim pristupom. Na osnovu dublje analize sistemsko situacionog konteksta u periodu 1990-2000. godine i, posebno, petooktobarskih događaja, uz stavljanje naglaska na postojeći normativni (političko-kulturni) okvir, došlo se do zaključka da se tada u Srbiji, i pored važećih pseudodemokratskih uslova jednog hibridnog režima, ipak „desilo” masovno otkazivanje poslušnosti vlastima, koje je pri tom imalo i neka suštinska obeležja građanske neposlušnosti, na kojima se u savremenim konceptualizacijama ove političke prakse posebno insistira.

Ovaj rad u osnovi razmatra pitanja modernizacije, lokalne samouprave i decentralizacije u aktuelnim teorijama politike. Osnovni cilj autora je da ukažu na neke teorijske postavke bazirane na argumentima da je reforma lokalne samouprave jedna od kritičnih tački kako društvenog, tako i političkog razvoja. Ključni standardi u ovoj oblasti su regulative EU, ali i konvencije regionalnih organizacija. Pomenuti standardi i procesi unifikacije širom Evrope značajno su promenili teritorijalnu organizaciju i lokalnu samoupravu u svim tranzicionim sistemima. Modernizacija lokalne samouprave , uključujući lo­kalnu demokratiju, građansku participaciju i nove forme upravljanja, u skladu sa pomenutim evropskim standardima i dalje ostaju jedan od najvažnijih ciljeva u integracijama.

Autorka u članku nastoji da kroz tzv. društvenu istoriju, koristeći prvenstveno, dakle, jedan istorižski pristup i genetičku metodu, pokaže razvojni put moderne ideje i prakse građanske neposlušnosti. Uvid u istoriju modernog razvoja građanske neposlu­šnosti omogućava pre svega sveobuhvatno sagledavanje geneze ovog specifičnog prirodnog prava građana koje je, u slučaju nastupanja određenih okolnosti vezanih za ozbiljnu krizu legitimnosti vlasti, istovremeno i njihova prirodna dužnost. Ali, pored toga, takav uvid je, kako autorka ističe, važan jer dopri­nosi i pravilnom razumevanju prirode, značaja, uloge i svrhe ovog tipa vaninstitucionalnog delovanja. Naime, spoznaja demokratskih kapaciteta prakse građanske neposlušnosti i njenog mogućeg doprinosa važnoj funkciji koje civilno društvo i njegovi subjekti imaju u procesu donošenja političkih odluka i kreiranju javne politike, odnosno u procesu revizije i inoviranja prava i politike i redizajniranja društvenih i političkih institucija, postaje potpuna samo ako se imaju u vidu i neki konkretni, istorijski i savremeni, primeri uspešne primene takve prakse, koji su imali tako značajne efekte da su doprineli civilizacijskim pomacima u razvoju pojedinih poli­tičkih sistema. Stoga je, kako se u tekstu navodi, i u slučaju Srbije i njene demokratske konsolidacije, tj. jačanja demokratskih i nacionalnih kapaciteta njenih društvenih, civilnodruštvenih i političkih institucija, a u kontekstu savremenih globalizacijskih i, posebno, integracionih procesa kojima ona teži, važno ne samo razumeti značaj korektivne i projektivno-inovativne funkcije legitimne građanske neposlušnosti, nego i računati s njima.

Autorka najpre daje jednu bližu eksplikaciju Kingove strategije socijalne promene, koja se zasniva na praktikovanju građanske neposlušnosti uz primenu taktike preokretanja legalističkog argumenta. Takođe, u radu se istražuje i to koliki i kakav je uticaj Kingovog nasleđa i njegovog načina civilnog delovanja na savremene oblike (ne)nasilnog otpora građana. Dakle, u fokusu pažnje je značaj i značenje Kingovog dela za nas danas, čime se nastoji odgovoriti i na samo naslovno problemsko pitanje: „Da li je Kingov san još uvek živ među nama danas“. Zbog i dalje postojeće legalizovane nepravde u savremenom svetu, kako na nacionalnim, tako i na međunarodnom nivou, izgleda da je Kingov san još uvek samo san. A da bi on postao stvarnost, nama je hitno potrebno buđenje iz sna i suočavanje sa nagomilanim problemima naše sadašnjice. To znači i da su nam potrebni ak tivizam i civilno delovanje, ali uz visoko razvijenu svest svih političkih subjekata, i onih sa pozicije „odozgo“, i onih koji deluju „odozdo“, o značaju prin­cipa nenasilja. Upravo rastući društveni nemiri u svetu, poput najnovijeg primera Ukrajine, upozoravaju da ideja nenasilja ne sme umreti.

Na osnovu detaljne analize Habermasovog modela diskurzivne demokratije, autorka iznosi gledište da je, s obzirom na, bar za sada, postojeću ograničenost primene ovog modela na nivo celine političkog sistema, on kao alternativa liberalno-predstavničkoj demokratiji jedan utopijski projekat. No, istovremeno se želi ukazati na to da diskurzivni model, kao korektivni i komplementarni element u nekim aspektima i dimenzijama postojećih demokratskih političkih sistema, može imati značajnu ulogu u procesima modernizacije i re-demokratizacije liberalnog modela.

Autorka u radu razmatra teorijske i empirijske uslove koji su morali da se steknu da bi se mogla razviti moderna ideja građanske neposlušnosti u obliku u kojem je mi danas poznajemo. Takođe se istražuje kontekstualni okvir koji je nužan da bi praktikovanje građanske neposlušnosti, kao specifičnog sred­stva političke borbe, bilo moguće. Tu se ne prihvata teza danas dominantne tzv. Rols-Habermasove koncepcije da taj nužan okvir predstavlja isključivo stabilan demokratski sistem, odnosno da je građanska neposlušnost moguća jedino u već razvijenim demokratijama. Smatra se, naime, da taj institucionalni okvir svakako jeste poželjan, ali ne i nužan uslov. No, ono što se želi istaći kao zaista nužan kontekstualni okvir jeste civilna politička kultura. Ukazuje se i na kontroverznost termina, koji nije u duhu ove civilne političke kulture, niti je u skladu sa savremenim principima demokratije, kao ni s prirodom samog demokratskog sistema vlasti.

U članku se analiziraju određeni specifični mehanizmi koji ljudima stoje na raspolaganju za zaštitu njihovih prava i sloboda i principa demokratije, kao i za ponovno uspostavljanje demokratskog poretka, u slučaju da je ovaj narušen, ili pak za njegovo konstituisanje, ako ranije on nije ni postojao. Reč je, dakle, o svojevrsnim društvenim i političkim pretpostavkama izgradnje i očuvanja demokratskih institucija i prakse. U protektivne mehanizme svrstavaju se građanska neposlušnost i institut pružanja tzv. pomoći ugroženoj državi, koji predstavljaju dva različita stepena ili nivoa zaštite demokratske ustavne države; pri čemu bi građanska neposlušnost bila prvi protektivni nivo, koji je vezan za redovno funkcionisanje ustavnog poretka, dok bi „pomoć ugroženoj državi” bilo sredstvo u drugom stepenu za­štite, koje je vezano za vanredno stanje, kada je ugroženo funkcionisanje ovog poretka od strane protiv-ustavnih tj. protiranskih snaga, te postoji opasnost od uspostave tiranske vlasti. S druge strane, pravo na otpor tiraniji se tretira kao krajnje sredstvo kome se može pribeći u slučaju definitivnog formiranja ili postojanja tiranske vlasti, kako bi se (ponovo) uspostavio demokratski ustavni poredak. Iako je pružanje „pomoći ugroženoj državi” još uvek specifično nemački pravni institut, ovde se polazi od Molnarovog koncepta demokratske ustavne države, prema kome je vanredno stanje (u širem smislu), za koje je vezana primena ovog instituta, jedno međustanje, odn. stanje koje se generalno smešta između redovnog funkcionisanja demokratskog ustavnog poretka i uspostavljanja tiranije. Pored određenja i pojmovnog razgraničenja ovih različitih sredstava političke borbe, autorka je posebnu pažnju posvetila istoriji ideje i prakse prava na otpor tiraniji, kao i njegovom aktuelnom statusu, kako zbog pogrešnog uverenja da je ono ukinuto i danas beznačajno pitanje, tako i zbog njegovog velikog doprinosa razvoju društvene i političke svesti građana, odn. njihove samosvesti, o potrebi da se, otkazivanjem po­slušnosti, suprotstave nelegitimnoj vlasti, to jest njenim nelegitimnim odlukama, posebno kada su time ugroženi sloboda ljudi i njihova osnovna prava.

U članku se ukazuje na neophodnost postojanja stalnog i kontinuiranog procesa legitimizacije političke vlasti, jer u jednom demokratskom društvu vlast ne može počivati na nekakvoj a priori obezbeđenoj i trajnoj legitimnosti, niti na tzv. autolegitimizaciji. U suprotnom, pri odsustvu ili zakazivanju takvog legitimizacijskog procesa, dolazi do krize legitimiteta koja, u slučaju ozbiljnog deficita ovog svojstva vlasti, može proizvesti situaciju u kojoj ne samo da je moguć prestanak važenja politič­ke obligacije građana na poslušnost, već je neposlušnost onda i njihova građanska dužnost. Shodno tome, nastoji se ispitati da li je moguće precizno utvrditi na kojoj tački ili na kom svom stepenu kriza legitimnosti iziskuje prestanak ove političke obligacije, i koje su to oblasti koje ulaze u legitimizacijski osnov i koje, stoga, moraju biti predmet kritičke analize prilikom svakog testiranja legitimiteta neke konkretne političke vlasti.

U članku autorka analizira događaje od petog oktobra 2000. god. u Srbiji, njihov ishod i njihove različite karakterizacije. Ukazuje se na spornost njihovog učestalog određivanja kao revolucije ili prevrata, pa čak i puča. Primena metoda analitičkog testiranja nekih važnih obeležje ovih kategorija na razmatranom slučaju Srbije, ima za cilj ne samo da pokaže da se ona ovde ne mo­gu naći, te da je upotreba tih pojmova pogrešna, nego i da se markiraju i izdvoje suštinski elementi onoga što je u ovom primeru zaista primenjeno kao sredstvo političke borbe. A to je upravo evolutivna strategija masovne građanske neposlušnosti. Naime, sila jeste bila ključni faktor uticanja na pravac zbivanja, delujući tako i na sam njihov ishod; ali, to je bila jedna potencijalna i latentna sila koja se ogledala u masovnosti aktivnog građanstva i njegovoj iskazanoj spremnosti da se bori, ako bude trebalo, svim sredstvima za priznavanje svoje izborne volje. No, kako se scenario pružanja aktivnog, tj. pravog (oružanog) otpora režimu nije realizovao, protesti koji su se odigrali 5. oktobra ostali su na nivou građanske borbe za zaštitu postojećeg ustavno-pravnog poretka, koji je sama tadašnja vlast ugrožavala (tzv. uzurpacija legaliteta) svojim načinom vladanja. A to je upravo ključan momenat koji govori da se, i pored kvazidemokratskih uslova, odn. nepostojanja stricto sensu onog strogog institucionalnog uslova koji dominantne rolsovske koncepcije postavljaju za nužan okvir ovakve prakse, protestne akcije građana Srbije ipak mogu tretirati kao činovi građanske neposlušnosti. Sistemsko-institucionalni kontekst predstavlja svakako okvir ponašanja aktera. Ali, na društveno i političko delovanje građana utiču i društvene norme. A u slučaju Srbije upravo su civilne norme jedne nove političke kulture u nastajanju obezbeđivale nužan kontekstualni okvir za primenu prakse građanske neposlušnosti. Osnovni zaključak do koga se došlo glasi da analiziran slučaj Srbije, kao primer uspešnog sprovođenja građanske neposlušnosti radi demokratizacije političke moći, pokazuje koliko može biti velik socijalni kapi­tal i jaka politička snaga udruženih neposlušnih građana, odn. koliko aktivnost civiliteta može da doprinese razvoju, ali i jačanju demokratskih kapaciteta jednog društva i njegovih političkih institucija. Stoga je posebna pažnja posvećena i analizi današnjeg stanja civilnog društva u Srbiji, neiskorišćenosti njegovih socijalnih i političkih potencijala i tendencijama marginalizacije i neodgovorne diskvalifikacije prakse građanske neposlušnosti.

Cilj ovoga rada je da istraži efekte negativne kampanje na opštim izborima u Srbiji tokom maja 2012. godine. Kao osnovni instrument analize autori koriste analizu sadržaja, putem koje se tumače sadržaji izbornog marketinga političkih partija, ali i izjave i govori njihovih lidera, analitačara i stručne javnosti. Autori, s jedne strane, utvrđuju da je negativna izborna kampanja doprinela demobilizaciji birača i dodatno produbila krizu legitimiteta još uvek nekonsolidovane demokratije u Srbiji. S druge strane, u radu se ističu trajnije posledice (anti)kampanje na razvoj političke kulture i izgradnje demokratskih vrednosti.

Autorka, ukazujući u članku na postojanje različitih, pa i pogrešnih (re)interpretacija Toroovog koncepta građanske ne­poslušnosti, nastoji da pruži jedno drugačije tumačenje kojim se razotkriva njegova zapravo značajna korisnost, inspitrativna i revitalizujuća uloga, kada je u pitanju savremeni čovek, sa okrnjenim ljudskim dignitetom, izgubljenim duhovnim vrednostima i narušenim moralnim integritetom, i njegovo otuđeno i dehumanizovano društvo, koji su se našli u vrtlogu globalističke džungle. Želi se pokazati da Toroov koncept nudi jednu alternativu življenja, koja u neorobovlasničkim uslovima naše neoliberalističke stvarnosti može biti spasonosna. Ovaj stari, ali danas izvanredno aktuelan i savremen koncept zahteva novog, oslobođenog i moralno obnovljenog čoveka koji je i odgovoran i delatno orijentisan građanin. A samo udruženi delatni građani čine snagu socijalnog kapitala koji može igrati potencijalno značajanu ulogu u jačanju demokratskih, institucionalnih i vaninstitucionalnih kapaciteta, i to kako u nacionalnim, tako i u internacionalnim, transnacionalnim i globalnim okvirima.

Danas, osim ideoloških znamo da postoje i geopolitičke osnove u korenima različitih pravnih sistema. Naime, geopoli­tika razlikuje dva pravna sistema: romano-germanski („filozofija kopna“) i „opšte pravo“ anglo-saksonskog sveta („filozofija mora“), koji neposredno utiču na principe organizacije društvenog života. Najvažnija razlika kod ove dve grane prava je u formalnim izvorima prava. Pravna filozofija kod pripadnika kopna nosi religiozni karakter i tu, skoro, pravni principi nisu podložni promenama, a u pravnoj „filozofiji mora“ promena prava i njegovo nepoštovanje smatra se nečim prirodnim. Savremeno čovečanstvo, prema prikupljenim podacima, proživljava krizu pravne svesti, upravo zbog prožetosti političkih sistema anglo-saksonskim pravom. Ipak, svet ne doživljava ovakvu krizu prvi put, dovoljno je da se setimo propasti antičkog sveta. Tada je ta kriza započela sa laganim ali neminovnim raspa­dom religioznosti, koji je postepeno zahvatio i porodični život i pravnu svest. „Pravna svest koja je izgubila svoje religiozne korene, pokazala se nesposobnom da održi i odbrani monumentalnu državnost i kulturu Rima, i neumoljiva istorija je takvoj pravnoj svesti izrekla svoju presudu“. Spas i obnova svetske pravne sve­sti i pravnog poretka došli su tada od hrišćanstva. Pitanje, koje se danas postavlja je, dakle, da li se ovaj obrazac izlaska iz krize pravne svesti može ponoviti i koja je to religija sposobna da učini?

Book review: Petar Matić, Redesigning local self-government: Theoretical and comparative framework for modernisation of the local self-government in Serbia (Redizajniranje lokalne samouprave: Teorijski i uporedni okvir za modernizaciju lokalne samouprave u Srbiji), Institute for Political Studies, Belgrade, 2012, 168 p.

This paper explores the issue of regional separatisms and referendums on self-determination in Europe. These disintegration processes run counter to the ongoing universal trends of globalisation and global market creation. Although international legal documents define the self-determination as a right vested only in sovereign nations,  aspirations of this kind are in practice increasingly exhibited by minority groups and nations. Furthermore, in some situations we are witnesses of double standards on self-determination, particularly remarkable in the case of Kosovo and Metohija. However, these disintegration processes are not confined to the states of the former Eastern Block, but are also present in the well-established and developed democracies boasting a broad spectrum of minority protection rights. These trends are particularly present in southern member-states of the EU, eroding its very foundations built on the idea of a united Europe as a multiethnic, multilingual and multicultural creation.

U ovom radu autori analiziraju uticaj direktne demokratije na sistem političkog predstavljanja. Tokom proteklih dekada dolazi do postepene erozije poverenja građana u klasične predstavničke institucije. U tom kontekstu, ovaj zaokret se može tumačiti kao neka vrsta postepenog prelaska od predstavničke ka direktnoj demokratiji. Ipak, takav demokratski ideal je teško dostižan u savremenim uslovima te se danas direktna demokratija prevashodno vidi kao dopuna klasičnih institucija predstavničke demokratije. Ovi trendovi, proširili su avenije za građane, koji više participiraju u kreiranju javnih politika, u okviru opšteg okvira predstavničke demokratije u kome parlamenti nastavljaju da igraju centralnu ulogu. Politička kultura kojoj doprinosi direktna demokratija ne promoviše političke partije. Naprotiv, ona umanjuje njihovu ulogu u političkom sistemu. To se najupečatljivije vidi na primeru izbora, pošto je u sistemima sa rasprostranjenom upotrebom mehanizama direktne demokratije izlaznost na izbore manja.

Based on comparative analysis of dominant contemporary conceptions of civil disobedience, it is concluded that all of them, to a lesser or greater extent, stay within the Rawlsian theoretical matrix, with a quite rigid schematics of conditions requisite for implementation and justification of this type of political practice. It is about a mainly system- related approach, in which a strictly determined institutional framework, represented in a developed and already consolidated democracy, is presented as a limiting and only possible contextual framework for the use of civil disobedience. The author emphasizes that the institutional framework is certainly a desirable, although not a necessary condition. For experience shows that this type of practice is possible not only in the circumstances of a developed and stable system of democratic institutions, but also in those of the minimal, electoral democracy, and under quasi-democratic conditions, the best example for which is the case of Serbia, that is analysed here. In addition, there are also cases of contemporary protest movements that carry out their actions of nonviolent resistance under conditions of a developed democracy, but direct them against its existing liberal form and/or do not base them on the Rawlsian justice principle, thus surpassing the dominant conceptual framework. The author, in fact, wants to indicate that this concept forms a theoretical model too abstract, exclusive and narrow that, as an expression of a purely scholastic standpoint, does not correspond either to historical or contemporary empirical practice, and as such even makes the very notion of civil disobedience completely senseless. As a result, the significance of different interpretation of the context necessary for this type of civil action is underlined, the one where accent would not be only on the required institutional, but also certain political culture framework, too. It suggests a correction of the systemic-institutional approach, first and foremost in the sense of lowering its too high demands, and then its supplementation with a complementary normative approach that would emphasize the importance of participatory political culture with a system of liberal-democratic values and advanced civic virtues (so-called civic culture approach). By that a necessarry flexibility of the concept of civil disobedience would be achieved, one that would approximate it more to the social and political reality, but also enable its far larger theoretical-analytical and practical-political applicability.